نامهای تركی روزهای هفته (يئدديجه گونلرينين توركجه آدلاری) – مهران باهاری

دوزلو اوغلان وبلاگلارینین یاخشی اولماقی اوچون آتیل باتیل فروشگاهین دان آلیش وئریش ائدین

نامهای تركی روزهای هفته (يئدديجه گونلرينين توركجه آدلاری) – مهران باهاری

استفاده از هفته و هفت روز هفته در میان ایرانی زبانان٬ ریشه ای بین النهری (عراقی) داشته و با تقویم زرتشتی بعضی از اقوام ایرانی زبان پیش از اسلام که هر روز ماه به نام یک خدای معینی اختصاص یافته بود سازگاری نداردּ به عبارت دیگر اسلام و اعراب سال هجری و هفته هفت روزه را در میان ایرانی زبانان رایج و رسمی ساخته اندּبه نظر بسیاری از ایران‏شناسان اقوام ایرانی زبان قدیم هفته نداشتند و در میانشان روزهاى هفته شناخته نبودּ از اینرو در منابع ایرانی زبان مانده از آن روزگار از هفته و روزهای هفته ذکری نشده استּ کلمه شنبه مستعمل در زبان تاجیک- فارسى معاصر که در نام روزهای هفته تکرار میگردد نیز از ریشه سبت عبرى-آرامى استּ

از سوی دیگر اقوام و ملل ترکی از دیرباز روزهای هفته را می شناخته و برای نامیدن هر کدام٬ اسامی گوناگونی بکار می برده اندּ از جمله در میان تورکان آذربایجان رسم است که هر روز هفته را بمناسبتى بنامند. اما متاسفانه نه در میان ترکان آزربایجان و نه دیگر گروهها و ملل ترکی٬ سیستم واحدی برای نامگذاری روزهای هفته وجود ندارد و در مناطق مختلف نامهای ترکی گوناگون مردمی بکار میرود و از طرف دیگر این نامهای گوناگون مردمی٬ به سطح دولتی و رسمی ارتقا نیافته اندּ در نتیجه تقریبا در همه کشورهای ترک مدرن (باشقوردستان٬ آزربایجان٬ قاراقالپاقستان٬ قازاقستان٬ قیرقیزستان٬ تاتارستان٬ اویغورستان٬ ازبکستان٬ּּּ) نام روزهای هفته به فارسی-عربی-عبری و یا روسی است به عنوان مثال در جمهوری ترکیه و آزربایجان نامهای رسمی روزهای هفته چنین اند:

در جمهوری ترکیه و جمهوری قاقاوزیا (در مولداویا): پازارتئسی٬ سالی٬ چارشامبا٬ پرشمبه٬ جوما٬ جومارتئسی٬ پازار
در جمهوری آزربایجان: بازار ائرته سی٬ چرشنبه آخشامی٬ چرشنبه٬ جومعه آخشامی٬ جومعه٬ شنبه٬ بازار

البته شاید این وضعیت برای کشورهای مذکور٬ که به همه حال به لحاظ سیاسی مستقل اند چندان مشکل ساز نباشد٬ اما در آزربایجان جنوبی و دیگر نقاط ترک نشین ایران٬ که در معرض سیاست رسمی و دولتی فارس سازی قرار دارد٬ گاهشماری فارسی-زرتشتی و در این میان کاربرد روزهای هفته به فارسی٬ ابزاری در خدمت استحاله ملی و فرهنگی ترکان ایران و فارسسازی آنهاستּ و هم از اینروست که کاربرد گاهشماری ترکی (عموما ترکی سازی گاهشماری٬ نامهای جغرافیایی٬ اسامی خانوادگی٬ نام امکنه و خیابانها و ּּּּ) و در این میان کاربرد نام ترکی روزهای هفته و ماهها و فصلها و برجها و ּּּּ٬ علاوه بر خدمت به روند ملت شوندگی گروههای ترک زبان ایران٬ می باید به عنوان یکی از موثرترین ابزارها در مقابله با سیاست فارسسازی رسمی دولتی و از عناصر اصلی مبارزه منفی خلق ترک در مقابل راسیسم فارسی در ایران پذیرفته شودּ

نمونه نامهای روزهای هفته در بعضی از زبان- لهجه های ترکی:

قارائیم: یئچ باش کون٬ اورتا کون٬ خان کون٬ کیچى باراسکى٬ باراسکى (جمعه٬ کلمه ای با ریشه بیزانتین-یونانی)٬ شابات (کلمه ای عبری-آرامی) کون٬ یئخ کون
کومان: آرنا باشی٬ اوردو کن (اورتا گون)٬ قان کن (خان گون)٬ کیچی آرنا٬ کوک آرنا٬ شامبات کن٬ یق کن (یئی گون)
بلقارى قدیم: آرنا-آدنا باشى ویا توقاى (توقان؟) کونو ویا یئخ باش کونو٬ آتلار کونو٬ قاب (قان؟) کونو٬ کیچى آرنا-آدنا کونو ویا اورتا کونو٬ آدنا کونو٬ آراکونو٬ ائگ (یئکه ؟ بزرگ)٬ یئخ (یئى؟) و یا اوروس آدنا کونو
چوواش: تونتى کون٬ ایتلارى کون (روز اسب سواران)٬ یون کون٬ کئشنئرن کون٬ ائرنه کون٬ شامات کون٬ ویرسارنى کون
قوموق: ایتنى گون٬ تالات گون٬ آربا گون٬ خامیس گون٬ ژوما گون٬ سونگو گون٬ قاتتى گون
قاراچاى بالکار: باش گون٬ گورگه کون٬ باراس کون٬ اورتا کون٬ بایریم کون٬ شابات کون٬ ایییخ کون
ترکی تووا: بیر دوقار خون (دوقار کلمه ای مغولی به معنی شماره و عدد است)٬ اییی دوقار خون٬ اوش دوقار خون٬ دؤرت دوقار خون٬ بئش دوقار خون٬ چارتیق٬ اولوق خون

نامهای پیشنهادی ترکمنباشی در ترکمنستان: باش گون٬ یاش گون٬ هوش (خوش) گون٬ سوقاپ (صاواب) گون٬ آننا (آدینه) ٬ روح گون٬ دینچ گون
از نامهای پیشنهادی در ایران: مجمع دانشجویان آزربایجانی٬ آنادیلی سایتی٬ּּּ
شنبه: یئل گونو- یکشنبه: سوت گونو٬ تورپاق گونو- دوشنبه: دوز گونو- سه شنبه: توزان گونو٬ آرا گونو- چهارشنبه: اود گونو- پنج شنبه: آننا آخشامی٬ سو گونو- جمعه: آننا٬ آدینا

اصول کلی:

١- جمهوری آزربایجان از جهت گاهشماری ترکی و از جمله اسامی ماهها و فصلها و روزهای هفته به هیچ وجه نمی تواند و نباید برای ترکان آزربایجان جنوبی و دیگر نقاط ایران مدل و منبع گرفته شودּ حتی می توان گفت که زبان ادبی و رسمی رایج در این جمهوری نیز٬ که آکنده از کلمات فارسی و روسی و عربی است و به شدت تحت تاثیر دستور زبان فارسی قرار دارد٬ نمی باید به عنوان زبان معیار و ادبی ترکی برای آزربایجان جنوبی و دیگر نقاط ترک نشین ایران قبول شودּ
٢- نامهای مرکب از کلمات فارسی٬ عربی و عبری٬ּּּּ (مانند یک٬ دو٬ سه٬ چهار٬ پنج٬ شنبه٬ جمعه٬ بازار٬ آدینه-آینا-ارنا-آننا ּּּ) غیرقابل قبول اند و می بایست ترک شوندּ
٣- ترکیباتی که با کمک “– آخشامی” (چرشنبه آخشامی٬ּּּּ) و “- ائرته سی” ( جوما ائرته سی٬ּּּ) ساخته شده اند٬ به لحاظ طولانی٬ عامیانه و غیر استتیک بودن٬ و همچنین تضعیف زبان (به جای کاربرد نامهای ترکی تاریخی٬ متروک٬ رایج در لهجه ها و یا نامهای جدید ترکی یک واژه ای) غیرقابل قبول اندּ
٤- “ائرته” در ترکی به معنی زود و قبل و پیش و ּּּ غیره بکار می رودּکاربرد آن به معنی بعد و پس در جومارته سی و بازار ائرته سی (پازارته سی) نادرست استּ
٥- کاربرد “آرا” برای نامیدن روزی در میان و وسط هفته (سه شنبه) نادرست استּ زیرا در ترکی “آرا” به معنی فاصله و میان دو چیز جدا از هم است نه یک چیز واحد٬ در حالیکه میان و وسط یک چیز واحد با کلمه “اورتا” ادا میشودּ
٦- بعد از نام هر روز٬ کلمه “گون” به معنی روز٬ همانگونه که در اکثر زبانهای دنیا مرسوم است٬ (در انگلیسی٬ day) میبایست به نام روز چسبیده نوشته شودּ مانند آراگون٬ اورتاگون٬ یئلگون و ּּּּ بنابراین فرمهای آرا گون٬ اورتا گون٬ یئل گون وּּּּּ نادرست اندּ
٧- نام هر روز هفته به کلمه “گون” ختم میشود و میباید از نوشتن آن به شکل “گونو” اجتناب نمودּ مانند یئلگون٬ اودگون و ּּּ به جای یئل گونو٬ اود گونو و ּּּּ
٨- در انتخاب نامهای ترکی برای روزهای هفته حتی المقدور میباید به ترتیب از میان نامهای ترکی تاریخی٬ لهجه های معاصر ترکی رایج در ایران, قفقاز, آناتولی و بالکان و در نهایت از نامهای ترکی رایج در میان دیگر ملل و اقوام ترک معاصر استفاده نمودּ
٩- الگوی عام و ساده ای که در نامیدن روزههای هفته در میان بعضی از اقوام و ملل ترکی در گذشته و حال دیده میشود عبارت است از نامیدن روز اول هفته بنام “باشگون”٬ روز میانی هفته (پنجشنبه) بنام “اورتاگون” و روز آخر هفته به نام “آراگون” و همچنین نامیدن روزی مقدس (بسته به مذهب جمعه٬ شنبه و یا یکشنبه) بنام یئیگون (روز نیکو)٬ برای نامیدن سه روز دیگر هفته نیز از اسامی عناصر طبیعت (یئل٬ اود٬ توزان٬ ּּּּ) استفاده شده استּ

روزشماری ترکى- تورک گونگه نی

با توجه به موارد فوق٬ در زیر نامهای پیشنهادی ترکی روزهای هفته داده شده اندּ نخست نام روز هفته به زبان فارسى و در داخل پارانتز ریشه زبانى هر نام٬ سپس معادل آن به ترکى قید شده استּ در مورد هر روز هفته نمونه هایئ از اسامی ترکی تاریخی و یا معاصر به همراه نامهای پیشنهادی آزبیلتوپ (مدا= مجمع دانشجویان آزربایجانی)٬ سایت آنادیلی (آدس) و ּּּ نیز داده شده است:

دوشنبه (فارسى+ آرامى): باشگون- Başgün

١- از نامهای دیگر در لهجه ها و اقوام ترک: ایکینجى گون٬ در آذربایجان بازار ائرته سى (فارسى+ترکى)٬ در ترکیه پازارتئسى (فارسى+ترکى)٬ (مدآ: دوز گونو٬ آدس: دوز گونو )٬ آرنا-آدنا-آریا باشى ویا توقاى (توقان ؟) کونو (توقای= جنگل کوچک ویا قرص ماه) ویا یئخ باش کونو (یئخ= نیکو و خوب٬ ترکى بولقارى قدیم٬ ترکی قارائیم)٬ بنی اومه ییه (اورمو)٬ باش گون (قاراچای بالکار) ٬ تونتی گون (چوواش)

آنالیز: بازار کلمه ای فارسی است٬ ازینرو بازارائرته سی و پازارتئسی٬ غیر قابل قبول اندּ علاوه بر آنکه ائرته به معنی قبل و زود است و کاربرد آن به معنی بعد و پس نادرست استּ آدنا-آرنا نیز از آدینه فارسی گرفته شده اندּ نام پیشنهاد شده دوزگونو نیز غیر قابل قبول است٬ زیرا سبب اصلی این نامگذاری تقدس و حرمت بوده است٬ حال آنکه روز دوشنبه از هیچگونه قداستی برخوردار نیستּ بنابراین بهتر است این نام برای روزی مانند جمعه که بین مسلمانان از نوعی قداست برخوردار است نگاه داشته شودּ از سوی دیگر در بسیاری از لهجه های ترکی مانند ترکی بلغاری قدیم٬ ترکی قارائیم و ترکی قاراچای مالکار٬ نام باش گون٬ به معنی روز اول هفته بکار رفته استּاین نام اخیرا در ترکمنستان نیز برای نامیدن دوشنبه انتخاب شده استּ با این وصف٬ مناسبترین نام برای روز دوشنبه٬ اولین روز هفته٬ باشگون می باشدּ

سه شنبه (فارسى+ آرامى): توزانگون- Tozangün

٢- از نامهای دیگر در لهجه ها و اقوام ترک: اوچونجو گون٬ در آذربایجان چرشنبه آخشامى (فارسى+ آرامى+ترکى)٬ در ترکیه سالى (از عبرانی و یا ثالث عربى به معنى روز سوم) ٬ (مدآ: آرا گونو ٬ آدس: تک گونو)٬ آتلار کونو (ترکى بولقارى قدیم٬ چوواشی)٬ یامچىیا گئت ویا بازاراگئت (یئکانات)٬ ده ویر (اورمو=دؤور)٬ توزان گون (محلی آزربایجانی)٬ گورگه گون (قاراچای بالکار)

آنالیز: چرشنبه کلمه ای فارسی-آرامی و کلمات سالی٬ دؤور عربی می باشند٬ بنابراین غیر قابل قبول اندּ نام پیشنهادی آراگون نیز غیرقابل قبول است٬ زیرا آرا به معنی فاصل بین دو چیز جدا مانند دو هفته است٬ حال آنکه سه شنبه روزی در داخل هفته واحد می باشدּ بنابراین این نام می توانست اورتاگون باشد که به معنی روز میان هفته استּ آرا گون باید برای روز یکشنبه که روز بین دو هفته متوالی است نگهداشته شودּ در میان نامهای محلی در آزربایجان٬ نام توزان گون وجود دارد که نشان از نظافت و آراستگی داردּ (توزان در ترکی به معنی ذره است)ּ با این وصف برای روز سه شنبه نام توزانگون پیشنهاد می شودּ

چهارشنبه (فارسى+ آرامى): اودگون- Odgün

٣- از نامهای دیگر در لهجه ها و اقوام ترک: دؤردونجو گون٬ در آذربایجان: چرشنبه (فارسى+ آرامى) ٬ در ترکیه: چارشامبا (فارسى+ آرامى)٬ (مدآ: اود گونو٬ آدس: سود گونو)٬ در لهجه هاى آناتولى غربى (دنیزلى٬ اوشاق) ایشیقلى٬ ائشمه بازار٬ قاب کونو (ترکى بولقارى قدیم٬ قاب به معنی خانواده و طائفه٬ اتحاد)٬ یامچى بازارى (یئکانات٬ اورمو)٬ خان گون (قارائیم)٬ باراس گون (قاراچای بالکار)

آنالیز: نامهای چرشنبه و چارشامبا و آنهائیکه دارای کلمه فارسی بازار`اند٬ غیرقابل قبول اندּ نام اودگون که معنای روز روشن است مناسب است٬ هم از اینرو که مشابه آن در آناتولی شرقی (ایشیقلی گون) نیز بکار می رودּ همچنین چهارشنبه آخر سال روزی است که جشن ملی ترکی چهارشنبه سوری با برافروختن آتش برگزار میشودּ (سور کلمه ای ترکی- مغولی به معنی جشن استּ تاجیک و فارسها این جشن را از ترکان گرفته اند)ּ بنابراین برای روز چهارشنبه٬ نام اودگون و در نتیجه برای جشن ملی ترکی چهارشنبه سوری نام “اودگون سورو” پیشنهاد میشود ּ

پنج شنبه (فارسى+ آرامى): اورتاگون- Ortagün

٤- از نامهای دیگر در لهجه ها و اقوام ترک: بئشینجى گون٬ در آذربایجان و لهجه هاى آناتولى: جومعه آخشامى (عربى+ترکى)٬ در ترکیه: پرشمبه (فارسى+ آرامى) (مدآ: سو گونو٬ آدس: آینا گونو)٬ کیچى آرنا-آدنا کونو ویا اورتا کونو (ترکى بولقارى قدیم قاراچای بالکار٬ چواشی)٬ بازار (اورمو)

آنالیز: نامهای دارای کلمات فارسی و عربی پرشمبه٬ جومعه٬ آرنا-آدنا-آینا (از آدینه فارسی) و بازار غیرقابل قبول اندּ نام اورتا گون٬ به معنی روز میان هفته٬ مناسب به نظر میرسد٬ این نام در دیگر لهجه های ترکی مانند ترکی بلغاری قدیم نیز عینا برای روز پنجشنبه و در ترکی قارائیم و کومان (به اوردا) برای روز سه شنبه بکار رفته استּ بنابراین برای روز پنج شنبه٬ نام اورتاگون پیشنهاد میشودּ

جمعه (عربى): یئیگون- Yeygün

٥- از نامهای دیگر در لهجه ها و اقوام ترک: آلتینجى گون٬ در آذربایجان: جومعه (عربى)٬ در ترکیه: جوما (عربى)٬ (مدآ: آینى گونو٬ آدس: آدنا گونو)٬ آدنا کونو (ترکى بولقار قدیم٬ چواشی)٬ بایرام گون (قاراچای بالکار)

آنالیز: نامهای دارای کلمات فارسی آدینه (آدنا٬ آرنا٬ آینا٬ּּ) و عربی جمعه غیر قابل قبول اندּ از نامهای موجود که عطفی به قداست روز جمعه نیز داشته باشد٬ نام تاریخی یئیگون٬ بایرام گون و یا دوزگون است که برای روزهای دیگر هفته پیشنهاد شده استּ نام یئی گون (به معنی خوب و نیکو٬ فرمهای دیگر آن یئگ٬ ییک٬ ایگ٬ ائگ٬ اییی٬ یئخ٬ ییخ٬ یق٬ּּּּּּ) از سوی ترکان بلغاری قدیم٬ قومان٬ قارائیم و قاراچای بالکار برای نامیدن روزهای هفته بکار رفته استּ بنابراین برای روز جمعه نام یئیگون به معنی روز نیکو پیشنهاد میشودּ

شنبه (آرامى): یئلگون- Yelgün

٦- از نامهای دیگر در لهجه ها و اقوام ترک: یئدینجى گون٬ در آذربایجان: شنبه (آرامى)٬ در ترکیه: جومارتئسى (عربى +ترکى)٬ (مدآ: یئل گونو ٬ آدس: خاس گونو) ٬ آراکونو ( ترکى بولقار قدیم)٬ هفته نین بیری (اورمو)٬ سونکو گون (ترکی قاراچای بالکار)٬ چارتیق (تووا)

آنالیز: نامهای دارای کلمات شنبه و جوما غیر قابل قبول اندּ از نامهای پیشنهادی نام یئلگون (و یا سونکو گون از ترکی قاراچای بالکار) مناسب به نظر میرسدּ

یکشنبه (فارسى+ آرامى): آراگون- Aragün

٧- از نامهای دیگر در لهجه ها و اقوام ترک: بیرینجى گون٬ در آذربایجان: بازار (فارسى)- در ترکیه: پازار (فارسى)٬ (مدآ: سود گونو٬ آدس: خاسا ؟ گونو)٬ در لهجه هاى آناتولى غربى (دنیزلى٬ اوشاق) گیرئى٬ گیرئیى٬ ائگ (یئکه ؟- بزرگ)٬ یئخ (یئى) و یا اوروس آدنا کونو (ترکى بولقار قدیم)٬ یق کون (در ترکی کومان)٬ بازار (یئکانات)٬ هفته نین ایکیسی (اورمو)٬ قاتتی گون (قوموق)٬ اولو گون (تووا)

آنالیز: نامهای دارای کلمات فارسی بازار٬ پازار و آدنا و ּּּ غیرقابل قبول اندּاز نامهای ترکی٬ آراگون قابل توجه استּ آراگون برای نامیدن آخرین روز هفته (روز بین دو هفته متوالی) در میان اقوام ترک از جمله قارائیمها بکار رفته استּ بنابراین برای نامیدن روز یکشنبه٬ نام آراگون پیشنهاد میشودּ

خلاصه: برای روزهای هفته به زبان ترکی نامهای زیر پیشنهاد میشود:
باشگون (دوشنبه)٬ توزانگون (سه شنبه)٬ اودگون (چهارشنبه)٬ اورتاگون (پنجشنبه)٬ یئیگون (جمعه)٬ یئلگون (شنبه)٬ آراگون (یکشنبه)

چند واژه پیشنهادی ترکی مربوط به گاهشماری و تقویم

در زیر چند کلمه ترکی جدید- که برای کلمات فارسی و عربی مربوط به گاهشماری و تقویم که معادل ترکی ندارند پیشنهاد نموده ام- را می آورمּ در باره هر کدام از این کلمات پیشنهادی ام توضیح مختصری نیز داده امּ مهران بهاری

١- هفته:
یئددیجه– Yeddicə

در ترکیه و یوگسلاوی سابق سره نویسان ترک در مقابل هفته فارسی کلمه “یئدیل” (یئدی+ایل) را بکار میبرندּ پسوند –ایل در ترکی معادل پسوند –ه و یا –انه و –گانه فارسی استּمعادل یئدیل در ترکی آزربایجان “یئئدیل” استּ اما از آنجائیکه در ترکی آزربایجان ایل به معنی سال می باشد (در ترکی ترکیه ییل به معنی سال است) شباهت بین دو کلمه یئددیل (هفته) و یئددی ایل (هفت سال) باعث اغتشاش خواهد گردیدּ از اینرو کلمه “یئددیجه” را به عنوان معادل کلمه هفته پیشنهاد می کنمּ پسوند –جه علاوه بر آنکه تقریبا معادل پوندهای –ه٬ -انه٬ و –گانه است٬ در ساخت بعضی دیگر از کلمات مربوط به گاهشماری مانند “دؤنه نجه” به معنی فصل و موسم و “بیرجه” به معنی یکه و یکباره نیز بکار رفته استּ
٢- سال شمسى٬ میلادی ٬ قمرى٬ هجری:
گونش ایلى – Günəş İli٬ دوغوش ایلی – Doğuş İli٬ آیسال ایل – Aysal İl٬ کؤچسه ل ایل – Köçsəl İl

به منظور استاندارد نمودن تعبیرات فوق٬ با اضافه نمودن پوند –سال٬ -سه ل٬ به کلمات یک هجائی آی (ماه) و کؤچ (هجرت)٬ معادل سالهای قمری و هجری یعنی ترکیبات “آیسال ایل” (سال قمری) و “کؤچسه ل ایل” (سال هجری) حاصل شده اندּ برای معادلهای سالهای شمسی و میلادی که از کلمات دو هجائی گونه ش (خورشید) و دوغوش (میلاد) ساخته می شوند از پسوند –ی در آخر کلمه ایل (سال) استفاده شده استּ بنابراین برای سالهای قمری٬ هجری٬ شمسی و میلادی به ترتیب “آیسال ایل”٬ “کؤچسه ل ایل”٬ “گونه ش ایلی” و “دوغوش ایلی” را پیشنهاد می کنمּ

٣- دقیقه٬ ثانیه و آنیه:
ایریمجیک – İrimcik٬ ایکینجیک İkincik ٬ قیرپیمجیک – Qırpımcıq

-نخست واژه “ایریم” از کلمه ایری به معنی درشت با اضافه نمودن پسوند –م (مانند بیریم = بیر+ایم٬ به معنی وآحد) ساخته شده استּ “ایریم” به معنی و معادل “دقت” استּ سپس با اضافه نمودن پسوند –جیک واژه “ایریمجیک” معادل دقیقه حاصل شده استּ
-واژه ایکینجیک از اضافه نمودن پسوند -ایک به ایکینجی حاصل شده و معادل ثانیه استּدر دیگر زبانها نیز کلمات نشاندهنده ثانیه همه با عدد دو مرتبط اندּ(مثلا در انگلیسی second به معنی دومین)
-واژه قیرپیمجیق از اضافه نموده پسوند –جیق به کلمه قیرپیم (قیرپ+یم) که به معنی آن و لحظه است ایجاد شده است و به معنی آنیه استּ

بنابراین برای کلمات دقیقه٬ ثانیه و آنیه معادلهای ترکی ایریمجیک٬ ایکینجیک و قیرپیمجیق را پیشنهاد می کنمּ

٤- ساعت مچی, ساعت دیواری:
چولازیق – Çolazıq٬ هؤرگون چولاسی – Hörgün Çolası

– در ترکی باستان کلمه چولا – Çola به معنای ساعت (واحد زمان) بکار می رفته استּ کلمه پیشنهادی “چولازیق” که معادل ساعت مچی است به قیاس کلمه بیله زیک به معنی دستبند و النگو در ترکی و با استفاده از واژه چولا ساخته شده استּ فرم اصلی بیله زیک٬ بیله ک+اوزوک به معنی حلقه مچ بوده که در ترکی معاصر به بیله زیک تقلیل و تغییر فرم داده استּ با این قیاس٬ ترکیب “چولا+اوزوک” و یا ساعت مچی را نیز به شکل “چولازیق” نشان داده و آنرا برای ساعت مچی پیشنهاد نموده امּ
– برای یافتن معادل ترکی ساعت دیواری٬ نخست میباید معادل کلمه فارسی دیوار را یافتּ به این منظور واژه “هؤرگون” را (هؤر+گون) پیشنهاد نموده امּ هؤرمک در ترکی مدرن به معنی بافتن و ساختن چیزی از قطعات و تکه های تکرار شونده و مشابه استּ کلمه هؤرگوت در ترکی مدرن به معنی تشکیلات و سازمان از همین ریشه استּ با این وصف ترکیب هؤرگون چولاسی را برای ساعت دیواری پیشنهاد می کنمּ

٥- کرونولوژی:
چاغینسیرا – Çağınsıra

در زبان ترکی چاغ به معنی وقت و هنگام و زمانه و همچنین واحد زمان مرکب از دو ساعت (جمعا ١٢٠ دقیقه) استּاما کاربرد کلمه چاغ به معنی زمان مجرد بویژه در مقابل مفهوم مکان مجرد چندان صحیح نیستּ زیرا در ترکی چاغین – Çağın (چاغ+ین) به مفهوم زمان مجرد٬ در مقابل اورون – Orun (اور+اون) به مفهوم مکان مجرد بکار میرودּردپای واژه چاغین در ترکی آزربایجانی معاصر را در کلمه “هاچان” می توان مشاهده کرد که در آن حرف غ مانند ترکی استانبولی٬ حذف شده استּ (هاچاغین= ها+چاغ+ین=ها+چا+=هاچان)ּ با حرکت از این نقطه برای کلمه کرونولوژی٬ ترکیب چاغینسیرا (چاغین+سیرا) را پیشنهاد میکنمּ چاغین به مفهوم زمان و سیرا به مفهوم ردیف و نوبت و ترتیبּּּּ به عنوان مثال ترکیب “کرونولوژی جنگ” را می توان در ترکی به شکل “ساواش چاغینسیراسی” بیان نمودּ

٦- تاریخ (علم) و تاریخ (مورخه) :
اؤته ک – Ötək ٬ ایلایگون- İlaygün

در زبان فارسی برای نامیدن هر دو مفهوم متفاوت علم تاریخ (به انگلیسی History) و مورخه مانند تاریخ تولد (به انگلسیی Date) از یک کلمه واحد “تاریخ” استفاده میشود که هم نشان از کم قابلیتی زبان (اساسا کلمه تاریخ خود فارسی نیست و یونانی است) دارد و هم باعث بروز آشفتگی در بیان مطالب میشود٬ اما در زبان ترکی قاعدتا نباید همچو کمبودی وجود داشته باشد٬ با اینهمه در نشریات دانشجوئی ترکی در ایران به واژه ایلای برخورد می کنیم که به معنی تاریخ بکار برده میشودּ حال آنکه کاربرد کلمه ایلای به معنی تاریخ در هر دو معنی آن (علم و مورخه) دارای اشکال استּ
در زبان ترکی معادل کلمه تاریخ به معنی علم تاریخ٬ واژه بسیار مناسب “اؤته ک” (اؤت+ ه ک٬ از اؤتمک به معنی سپری شدن و گذر کردن٬ گذشتن) پیشنهاد شده استּ بنابراین تعویض کلمه موجود اؤته ک با کلمه دیگری مانند ایلای چندان ضرورت و منطقی نداردּ از سوی دیگر کلمه ایلای را به معنی مورخه نیز نمیتوان بکار رودּ زیرا مورخه (مثلا قطعنامه مورخه فلان و یا تاریخ تولد)٬ عموما شامل سه داده سال (ایل) و ماه (آی) و روز(گون) است٬ حال آنکه در واژه ایلای تنها سال و ماه ذکر شده اندּ با توجه به این نکته٬ معادل کلمه مورخه٬ به شکل “ایلایگون” (ایل+آی+گون) پیشنهاد میشودּ

واژه نامه تقویم و گاهشماری ترکی: تورک ییمی و چاغ بیریملری سؤزلویو
Sözlüyü Türk Yimi və Çağ Birimləri

در زیر چند کلمه ترکی مربوط به تقویم و گاهشماری ترکی را آورده امּ موارد پیشنهادی خود را به رنگ قرمز نشان داده ام:

ساعت (واحد زمان): چولا – Çola
ساعت مچی: چولازیق – Çolazıq
ساعت دیواری: هؤرون چولاسی – Hörün Çolası
دقیقه: ایریمجیک – İrimcik
ثانیه: ایکینجیک – İkincik
آنیه: قیرپیمجیک – Qırpımcıq

روز: گون –Gün
هفته: یئددیجه– Yeddicə

ماه: آى – Ay
دوره دو ماهه: کسین – Kəsin
فصل٬ موسم (سه ماهه): دؤنه نجه – Dönəncə
دوره شش ماهه: سوره م -Sürəm

سال: ایل – İl
سال شمسى: گونش ایلى – Günəş İli
سال میلادی: دوغوش ایل – Doğuş İli
سال قمرى: آیسال ایلى – Aysal İl
سال هجری: کؤچسه ل ایل – Köçsəl İl
دهه: اون ایللیک – Onillik
قرن-سده: یوزایللیک – Yüzillik

سالنامه: ایللیک – İllik
سالگرد: ایل دؤنوم – İldönüm
سالنما: ایل گؤر – İlgör
روزشمار: گونگه ن – Güngən ٬ گونله ج – Günləc
تحویل سال: گون دؤنومو – Gün Dönümü ٬ ایل دؤنوشومو – İl Dönüşümü
وقایع نامه: ایلده لیک – İldəlik
کرونولوژی: چاغینسیرا – Çağınsıra

وقت٬ هنگام: چاغ – Çağ
تقویم: ییم – Yim
تاریخ (علم): اؤته ک – Ötək
تاریخ (مورخه): ایلایگون- İlaygün
مدت: سوره – Sürə
مهلت: سوره و -Sürəv
عهد٬ دوره: دؤنه م -Dönəm
روند: سوره ج – Sürəc
پریودیک٬ ادواری: سوره لی – Sürəli
مزمن: سوره گن – Sürəgən
دائم٬ مداوم: سوره کلی – Sürəkli
ابدی: منگی – Məngi
ازلی: آشنی – Aşnı
آخر: سون – Son
اول: ایلک- İlk
نهایت: بیتیم – Bitim
ابتدا: باشلانقیج – Başlanqıc
عاقبت: تکیش – Təkiş
اولیه٬ نخستین: ایلکین – İlkin
نادر: سئیره ک – Seyrək
زود زود: سیخجا – Sıxca
پیاپی: آردیشیق – Ardışıq
قدیم: اسکی – Əski
باستان: بایری – Bayrı
زمان (در مقابل مکان): چاغین – Çağın
مکان (در مقابل زمان): اورون – Orun

گئرچه یه هو!!!